In Leiden is een ligplaats voor ieder vaartuig in principe verplicht, hoewel de gemeente enkele uitzonderingen maakt. Vrijwillig de grachten opruimen - ook al is opruimen officieel de kerntaak van de gemeente - is geen uitzondering. Toch was de stichting verbaasd dat ze de rekening moesten betalen. Sterker nog, ze waren ‘geschrokken’, ‘teleurgesteld’, en ‘verbluft’, getuige het artikel bij Omroep West. Vanuit hun perspectief zou de gemeente hén juist moeten betalen voor het opruimen van de grachten, in plaats van andersom.
Hoe kunnen we de verbazing van de stichting verklaren? Of je nu je kano gebruikt om grachten op te ruimen of voor een pleziertochtje, een ligplaats kost nu eenmaal geld. Regels zijn toch regels? Dat de stichting dacht dat de regels niet van toepassing zijn voor hun, omdat ze maatschappelijk goed bezig zijn, is een voorbeeld van ‘de halo’.
De halo is een denkwijze die geactiveerd kan worden wanneer mensen binnen ‘goede’ organisaties, zoals goededoelenorganisaties, ngo’s en stichtingen, hun goedheid verheerlijken. Het verwijst naar de neiging van individuen binnen zulke organisaties om de goedheid van hun missie, waarden, en mensen te verheerlijken, wat leidt tot een vertekende perceptie van wat doorgaans als ethisch gedrag wordt beschouwd. Hoe werkt de halo?
Verheerlijking van missie
Een verheven missie kan gemakkelijk tunnelvisie veroorzaken, waarbij het behalen van organisatiedoelen de enige prioriteit wordt. In zulke gevallen kunnen medewerkers en vrijwilligers twijfelachtige acties goedpraten onder het mom van het dienen van de missie. Psychologische mechanismen zoals morele rechtvaardiging spelen hierbij een grote rol: onethische handelingen worden gerationaliseerd als iets wat noodzakelijk is voor het grotere goed.
Neem bijvoorbeeld overdreven of misleidende fondsenwervingscampagnes. Denk aan schrijnende beelden en overdreven claims over waar donaties precies naartoe gaan. Het doel - zoveel mogelijk geld inzamelen voor de missie - wordt dan belangrijker dan transparantie en eerlijkheid. “We doen het voor een goed doel,” wordt dan een excuus om ethische grenzen op te rekken. Die het-doel-heiligt-de-middelen-mentaliteit maakt het makkelijker om twijfelachtige keuzes te maken,
Verheerlijking van waarden
Op een vergelijkbare manier kunnen verheven waarden ervoor zorgen dat mensen binnen een organisatie zich moreel superieur gaan voelen. Ze plaatsen het morele kompas van hun organisatie dan boven maatschappelijke normen en wetten. Als die waarden als heilig worden gezien, worden ze intern vaak dé standaard voor wat goed of fout is, ook als dat botst met hoe de buitenwereld erover denkt.
Dat kan ertoe leiden dat een organisatie zich weinig aantrekt van wetten of algemeen geaccepteerde normen, omdat ze vinden dat ze het morele gelijk aan hun kant hebben. “Wij weten wat echt goed is, dus wij doen het op onze manier.” Neem bijvoorbeeld Women on Waves, een organisatie die abortusdiensten aanbiedt in landen waar abortus illegaal is. Ze varen met een schip naar internationale wateren om daar medische hulp te verlenen. Vanuit hun overtuiging dat vrouwen recht hebben op veilige abortus, negeren ze bewust lokale wetgeving. Hun waarden - het beschermen van vrouwenrechten en gezondheid - worden gezien als belangrijker dan het naleven van de wetten in die landen. Hoewel hun intenties nobel zijn, laat dit zien hoe een organisatie eigen morele principes boven maatschappelijke en juridische normen kan plaatsen.
Verheerlijking van mensen
Ten slotte kan het verheerlijken van individuen binnen ngo’s leiden tot morele naïviteit, waarbij medewerkers en vrijwilligers worden gezien als inherent goed. Deze verheerlijking kan de scheidslijn vertroebelen tussen de overtuiging dat mensen van nature goed zijn en de realiteit dat zelfs goede mensen onethisch gedrag kunnen vertonen. Deze idealisering ondermijnt de noodzaak voor robuust ethisch management, omdat vertrouwen in mensen zwaarder weegt dan de behoefte aan toezicht. Bijvoorbeeld, mildheid na ernstig wangedrag kan het signaal afgeven dat ethisch gedrag wordt verondersteld in plaats van afgedwongen, wat de integriteit van de organisatie verzwakt.
Zie hieronder een visual van hoe het halo-effect werkt.

De halo Quick Scan
Hoe weten we wanneer wij zelf een halo hebben? De halo van anderen is vaak makkelijker te zien, maar onze eigen halo kan ons juist verblinden en onze blinde vlekken in de schaduw laten. De volgende reflectievragen geven een indicatie van hoe sterk, en op welk gebied jij, jouw afdeling of jouw organisatie een halo kan hebben.
In hoeverre ben je het met de volgende stellingen eens?
Helemaal oneens—oneens—grensgeval—eens—helemaal eens
Hoe vaker je eens tot helemaal eens antwoordde, hoe sterker de neiging voor een halo.
Tot slot
In kort, de halo geeft mensen een vrijbrief om zich onethisch te gedragen onder het mom van iets goeds doen. Als je in gesprek wil gaan over hoe je de halo binnen jouw organisatie kan aanpakken, neem graag contact met mij op.
Versies van dit artikel zijn eerder verschenen in:
Tijdschrift Conflicthantering
Het Financieele Dagblad
NPO Radio 1
Over de auteur:
Isabel de Bruin Cardoso is docent en onderzoeker bij de Erasmus Universiteit Rotterdam