Er komen niet alleen steeds meer dictaturen, er is ook sprake van uitholling van democratieën. Zo rekent The Economist unusual suspects als de VS en Frankrijk inmiddels tot de onvolwaardige democratieën. Nederland staat nog fier op de negende plaats in de democratie-index, maar ook bij ons ervaren maatschappelijke organisaties afnemende speelruimte en worden rechters bedreigd.
Wanneer regeringen falen bij het bewaken van vrijheid en pluriformiteit, of die zelfs aantasten, moet het immers des te meer komen van het maatschappelijk middenveld. Vrijwilligerswerk speelt daarin een cruciale rol, maar blijft vaak onderbelicht. 'De Nationale Vrijwilligersprijzen helpen om dit waardevolle werk zichtbaar te maken,' zegt Plug, die dit jaar in de jury plaatsneemt, 'Vrijwilligers vormen het cement van onze samenleving. Juist in een tijd waarin verbinding onder druk staat, is het belangrijk om hun inzet te erkennen en te waarderen.' Op een zonnige dag in maart spreken we haar in haar kantoor in Amsterdam.
Bij de presentatie van het boek ‘Wat maakt goede doelen onmisbaar voor onze samenleving’ werden goede doelen ‘het cement van de samenleving’ genoemd. Is dat inderdaad een goede omschrijving van de waarde van goede doelen?
‘Ja, zeker nu er steeds meer gaten vallen in de samenleving door het terugtreden van overheden. De term “het oliemannetje van de samenleving” wordt ook wel gebruikt. Dat vind ik ook een goede typering.’
Maken polarisatie, fragmentatie en ontdemocratisering de waarde van goede doelen steeds groter of bedreigen ze die waarde juist?
‘Allebei. Behalve dat overheden de ruimte voor het maatschappelijk middenveld inperken, zie je dat burgers steeds meer in een eigen bubbel leven. Goede doelen kunnen dan voor verbinding zorgen. Die creëer je soms met eenvoudige middelen. Ik denk aan de Stichting Woord en Daad, die in kringloopwinkels koffietafels neerzet waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en met elkaar in gesprek kunnen gaan. Wij onderscheiden zes functies van goede doelen (zie kader, red.). Het versterken van sociale cohesie is er daar één van.’
Zijn goede doelen zich er voldoende van bewust dat ze die verbindende functie hebben?
‘Het zit in hun DNA, maar de een is er actiever mee bezig dan de ander. Kijk, vaak ontstaat een goed doel doordat één persoon een ideaal heeft en vervolgens mensen om zich heen verzamelt om dat in de praktijk te brengen.’
Maar dat zijn vaak mensen uit dezelfde bubbel.
‘Niet altijd. Onderwerpen als dierenwelzijn lopen dwars door het politieke landschap heen. En bij lokale initiatieven zie je vaak dat mensen uit verschillende bubbels samen de schouders onder iets zetten waardoor er meer verbinding ontstaat.’
Wat drijft mensen doorgaans om een goed doel te steunen?
‘Dat komt meestal uit het hart. Je moeder heeft bijvoorbeeld kanker en daarom besluit je om donateur van het KWF te worden. Er is ook een stroming die effectief altruïsme wordt genoemd. Dat is een rationele benadering, waarbij je kijkt wat het best werkt om de wereld te verbeteren. Maar die twee kunnen goed samengaan. Hoogleraar Filantropie Paul Smeets heeft het over potjes. Je hebt als burger als het ware een paar potjes voor je op tafel staan en besluit de ene keer wat in het ene potje te doen en de andere keer wat in het andere potje.’
Zijn er duidelijke veranderingen gaande in de steun aan goede doelen?
‘Ja. Je ziet dat jongeren zich minder aansluiten bij formele organisaties. Ze staan wel nog achter een ideaal, zoals dierenwelzijn, maar doen dat niet door lid te worden van een dierenwelzijnsorganisatie, maar bijvoorbeeld door minder vlees te eten. Ook zijn ze makkelijker te mobiliseren voor eenmalige dan voor structurele activiteiten. Goede doelen moeten zich daar bewust van zijn en hun communicatie en wervingsmethoden er op aanpassen. Meer doen via sociale media bijvoorbeeld. En met ambassadeurs werken die jongeren aanspreken. Het WNF met de Rangers en Natuurmonumenten met OERRR doen dat bijvoorbeeld goed.’
De zes functies van goede doelen
- Helpen en oplossen
- Innoveren en veranderen
- Signaleren en agenderen
- Zingeving en voldoening
- Sociale cohesie
- Veerkracht
Wat kun je als branche ondernemen tegen de toenemende druk op het maatschappelijk middenveld?
‘Wij zetten ons in voor het behoud van de noodzakelijke ruimte in wet- en regelgeving waarbinnen goede doelen hun werk kunnen doen. Eén van de rollen van goede doelen is signaleren en agenderen, om de checks and balances in de democratie te bewaren en ervoor zorgen dat er tegenmacht is en blijft. Neem de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. De rechter die een streep zette door het kabinetsbesluit om drie islamitische sprekers te weren, is bedreigd. Dat werd mede gevoed door politici die die rechter bekritiseerden. Die politici geven daarmee het slechte voorbeeld. Dat moet worden aangekaart, want zoiets draagt bij aan de uitholling van de democratie.’
Wat is jullie specifieke rol daarbij?
‘Wij staan als brancheorganisatie voor waarden. Dat de gang naar de rechter altijd open moet staan bijvoorbeeld. Het is vervolgens aan de leden om te besluiten of zij een rechtszaak willen aanspannen.’
Ook het voortbestaan en functioneren van goede doelen zelf staat steeds meer ter discussie. Zo betwisten politici of organisaties die een procedure aanhangig maken, bijvoorbeeld tegen bedrijven die schade veroorzaken, wel representatief genoeg zijn. Ook klinken er regelmatig pleidooien om de ANBI-status af te pakken van activistische goede doelen, zoals milieuorganisaties die tegen de staat procederen. Verlies van de ANBI-status kan goede doelen in financiële problemen brengen, omdat die onder meer voor belastingvoordelen zorgt.
‘Dit soort kritiek, bijvoorbeeld op de representativiteit van een organisatie, gaat vaak over iets anders’, becommentarieert Plug. ‘Politici proberen langs deze weg een hen onwelgevallig geluid te smoren. Maar in de democratie moet je dat andere geluid juist koesteren. Ik vergelijk het altijd met je werknemersbestand. Je moet nooit alleen maar klonen van jezelf aannemen, dat werkt niet. Dat probeer ik dus inderdaad niet te doen.’
Al met al toont ze zich ‘bezorgd’ over de signalen die de politiek afgeeft richting goede doelen. De speelruimte die eerst zo vanzelfsprekend was, moet steeds meer worden bevochten. Anderzijds zijn er ook successen te melden. Zo is de giftenaftrek, die tijdens het formeren van het kabinet ter discussie stond, goeddeels intact gebleven. En worden goede doelen betrokken bij de plannen om de regeldruk in Nederland terug te dringen. In februari is een amendement van Inge van Dijk (CDA) aangenomen met als strekking dat wetten vooraf worden getoetst op regeldruk voor onder meer goede doelen en vrijwilligers.
Vragen de polarisatie en de afkalving van de rechtsstaat om andere accenten bij goede doelen, zoals meer aandacht voor het in stand houden en versterken van de democratie?
‘Ja, en dat gebeurt ook. Ik denk aan de opkomst van burgerberaden. Bureau Burgerberaad, dat zich daarvoor inzet, is net lid geworden bij ons. Of neem Stichting De Buurt, die werkt aan een grotere verbinding in buurten. Wij vragen ook altijd aan onze leden: als je toch op het voor jou relevante ministerie bent, wil je dan ook aandacht vragen voor het behoud van de ruimte waarbinnen goede doelen hun werk moeten doen?’
Hoe belangrijk is vrijheid voor jullie precies? Moet er maximale vrijheid zijn om goede doelenorganisaties op te richten en ze hun werk te laten doen of kunnen daar ook beperkingen voor gelden?
‘Vrijheid moet er zijn, maar ook oog voor de vrijheid van anderen. De vrijheid van de een mag niet ten koste gaan van die van de ander. Het mooie van Nederland is dat wie een ideaal heeft, de vrijheid heeft om daar met een organisatie voor op te komen. Die ruimte is heel belangrijk en moet er blijven. De grenzen eraan worden vooral bepaald door het strafrecht.’
Kan iedereen die niet met het strafrecht botst lid worden bij jullie?
‘Een harde eis is dat je CBF-erkend bent. Zonder dat kun je aspirant-lid worden, maar je kunt uiteindelijk alleen lid blijven als je die CBF-erkenning krijgt.’ Het CBF, onafhankelijk toezichthouder op goede doelen, licht goede doelen door en geeft ze een betrouwbaarheidsstempel. Wie veroordeeld is wegens een misdrijf of zich grensoverschrijdend gedraagt, komt daar niet voor in aanmerking. Maar wie eenmaal CBF-erkenning of een ANBI-status heeft, raakt die niet zomaar kwijt. In december 2023 drong JA21-Kamerlid Joost Eerdmans erop aan dat de ANBI-status van de Stichting Vrienden van XR, die het werk van Extinction Rebellion (XR) ondersteunt, wordt ingetrokken omdat XR ‘onwettig, maatschappij-ontwrichtend en vandalistisch’ zou opereren. Maar minister van Justitie David van Weel zag hiervoor geen juridische grond. Behalve dat ze de ANBI-status heeft, is de Stichting Vrienden van XR CBF-erkend én lid van Goede Doelen Nederland.
Op de vraag of ze nieuwe leden onderhoudt over hun doelen en werkwijze, zegt Plug: ‘Er zijn zeer uiteenlopende goede doelen bij ons aangesloten. Dat sluit goed aan bij de diversiteit in onze samenleving. Ik spreek ze niet specifiek aan op hun werkwijze. Wel voeren we met directeuren regelmatig gesprekken over thema’s als op het randje van de wet opereren en procederen tegen de overheid. Dat kan namelijk effect hebben op hoe de samenleving naar ons kijkt. Dan gaat het dus over beeldvorming. Maar wij beoordelen onze leden niet. Het CBF doet de screening, de Belastingdienst beslist over de ANBI-status en het openbaar ministerie bepaalt wat strafrechtelijk wel en niet door de beugel kan. Wat we sowieso doen, is dat we een lid erop aanspreken als het zich niet aan de verplichtingen houdt die horen bij het lidmaatschap van onze vereniging. Zo mag je je niet ten koste van een ander lid profileren. Maar we hebben nog nooit een lid hoeven royeren.’
Kunnen goede doelen en vrijwilligerswerk niet zonder elkaar?
‘De meeste goede doelen werken ongelooflijk veel samen met vrijwilligers en kunnen niet zonder hen. Vrijwilligers zijn onmisbaar voor het uitvoeren van hun activiteiten en het bereiken van hun doelen. Vrijwilligerswerk is ook voor de vrijwilligers zelf van grote waarde, het zorgt voor zingeving en voldoening. Het geeft hen de kans om iets bij te dragen aan de samenleving, nieuwe vaardigheden te leren en samen met anderen te werken aan een ideaal. Zo versterken goede doelen en vrijwilligers elkaar.’
Tekst- Menno Bosma (Akimoto)
Dit interview is gehouden voor het Magazine Echt van de Nationale Vrijwilligersprijzen. Margreet Plug is jurylid 2025.
